Thứ Hai, 4 tháng 7, 2016

Mắm ruột cá ngừ Quy Nhơn

Mắm có vị đậm, thơm, ngọt vừa giống vừa khác với hương vị của mắm cái chính hiệu, chan, ăn với cơm nóng, bún, bánh hỏi, bánh cuốn rất ngon. Đây là đặc sản của vùng Quy Nhơn.

 

 Có loài cá, người ta không chỉ ăn được phần thịt mà còn ăn được cả phần ruột, nội tạng bên trong của nó. Ăn ngon nữa là đằng khác. Ruột con cá ngừ là một minh chứng. Món luộc hay nấu ruột cá ngừ, chắc có lẽ rất nhiều người đã biết, quen làm và hay được thưởng thức ở tại nhà hoặc nơi quán xá, nhà hàng. Ruột cá ngừ mà làm mắm để ăn thì chắc chắn không phải người nào cũng đã ăn. Đó chính là sản phẩm độc đáo của các bà, các mẹ, các chị thuộc thành phố biển Quy Nhơn (Bình Định).

Cách làm mắm ruột cá ngừ cũng khá đơn giản. Quan trọng là người làm mắm phải mua, chọn cá cho thật tươi. Cá càng tươi, càng to thì mắm càng ngon, càng lắng đọng nhiều dư vị. Đương nhiên, khối lượng ruột cá mỗi lần dầm mắm chí ít cũng phải được 1 kg trở lên.
Dùng dao cắt khéo ở phần bụng lôi trọn vẹn phần nội tạng bên trong ra, gạt bỏ bao tử, gan, chỉ lấy nguyên ruột, không cho vấy bẩn, không cần rửa (vì ruột cá ngừ tuyệt nhiên không có chất bẩn, chất độc), rồi bỏ từng cái ruột vào thẩu nhựa hoặc thủy tinh, đậy nắp thật kín, cùng với muối sống, muối hột theo tỷ lệ hai ruột - một muối là được. Cỡ chừng 15 ngày sau, khi chất muối mặn đã thâm thấm vào từng ruột cá thì trong thẩu bắt đầu xuất hiện một lượng nước, có màu đục sẫm, đấy là tinh chất của ruột cá tiết ra, lượng nước này tăng dần lên ở giai đoạn tiếp theo. Sau ba tháng, kể từ ngày muối mắm là thời gian thích hợp, lý tưởng cho việc mở nắp, "khui" ra ăn. Múc ra bát, nước mắm ruột cá ngừ đằng đặc, sền sệt như nước mắm cái, như nước sốt hảo hạng của vùng duyên hải miền trung ấy (còn phần xác ruột cá thì bỏ đi). Cần chút gia vị như ớt, tỏi, ít quả cà pháo nhỏ và vài miếng thơm (dứa) xắt mỏng, nhỏ thả vào tô điểm cho bát mắm ruột cá ngừ thêm phần hương vị ngọt ngào, hấp dẫn và sang trọng.
Nước mắm này có vị đậm, thơm, ngọt vừa giống vừa khác với hương vị của mắm cái chính hiệu. Dùng chan, ăn với cơm nóng, bún, bánh hỏi, bánh cuốn thì ngon miệng phải biết. Mắm ruột cá ngừ có nét giống như những món muối chua là không thể giữ được lâu phải ăn hết, không cho phép để thừa.
(Theo Văn hóa nghệ thuật ăn uống)

Mắm ruột Ninh Hòa

Ngồi giữa đám bạn Việt-Nam nói chuyện với nhau về các đặc sản của quê hương trong những lần nhậu, tôi luôn có "bất đồng ngôn ngữ". Dù là người Việt-Nam nhưng các bạn của tôi chẳng hiểu tôi muốn nói gì và có ngụ ý gì, đặc biệt khi tôi đề cập tới món "mắm ruột"; đó là một trong những món ăn thuần túy dân tộc Ninh-Hòa mà tôi ưa thích nhất.


Các bạn của tôi hỏi tôi:
-Ruột gì?
Vì có vài người bạn bị dị ứng khi nghe chữ "ruột" nên tôi hơi quê nhưng cũng từ tốn trả lời:
- Thì ruột cá chứ ruột gì!
Tôi nói cho bỏ ghét:
- Không lẽ ruột của quý bạn.
Tôi tiếp:
- Ruột cá nhưng phải là ruột cá bò mới được nghen!
Thế rồi tôi phải mất thời gian để giải thích và thuyết phục các bạn của tôi mê món ruột cá bò kho với thịt ba chỉ như chính tôi đã say mê, tôi đang thèm chảy nước miếng, và tôi lúc nào cũng ao ước có món đó ở đây để ăn.
Thật vậy, ngay từ khi còn bé tẻo teo, mẹ tôi đã nuôi tôi bằng bánh ướt vì nhà tôi làm bánh tráng, và bà chín của tôi đã từng cho tôi ăn mắm ruột do chính bà làm vì hồi ấy bà bán cá mỗi ngày tại chợ Ninh-Hòa. Cá bò có hình dạng giống như cá ngừ nhưng nhỏ hơn nhiều. Loại cá này hầu như có quanh năm tại Ninh-Hòa nhưng nhiều nhất vào tháng chạp hoặc ra giêng.
Mỗi buổi sáng trước khi tôi đi học, tôi đều lót dạ bằng bánh ướt chấm mắm ruột cá bò kho với mỡ ba chỉ. Khi nào muốn chắc bụng, tôi ăn cơm nguội với mắm thay vì ăn bánh ướt, ngon tuyệt vời!
Cách làm món này tuy rất dễ nhưng phải làm đúng cách thì mắm mới ngon. Lấy vài đùm ruột cá bò tươi còn máu không nên làm sạch và đừng rửa với nước, chỉ vất bỏ mang cá mà thôi. Ruột được ủ với muối không quá mặn, xong bỏ vào tỉn hoặc hủ có lá vông (dông, giong ...) che phủ mặt ruột cá, dùng nắp đậy kín rồi bỏ lên cao phơi nắng. Mùa hè trời nắng chang chang có nhiều độ ẩm, ta chỉ cần khoảng 2, 3 ngày là đủ hoặc khi thấy ruột cá biến thành nước màu đen đục là được. Tới giai đoạn này, những đùm ruột gồm nào là ruột gan, mật đắng, tim và chất bã đã đổi sang trạng thái lỏng có nước đen thui sền sệt. Nếu trời ui ui mây nhiều không đủ nắng, thời gian để ruột thành mắm sẽ lâu hơn vài ngày nhưng không ngon bằng. Khi mở nắp, một mùi thơm đáo để xì ra mà bất cứ ai là người Ninh-Hòa cũng bắt thèm.
Kế tiếp, mỡ ba chỉ xắt mỏng bỏ vô chảo nóng (nếu được nồi đất hoặc nồi sành thì mùi vị ngon hơn), "tao đi tao lại" vài lần cho đến khi nào thịt ba chỉ chảy mỡ thì thôi. Ðập một vài tép tỏi khử vào mỡ cho thơm, xong vẫn để lửa cao rồi đổ mắm vào chảo. Thêm một ít đường, có thể bỏ ít tiêu nếu bạn thích nhưng tuyệt đối không thêm nước. Dần dần mắm sôi và nổi bong bóng, rồi sệt lại với mỡ. Sau khi bớt lửa, mắm bắt đầu nhừ là sắp tới giai đoạn chuẩn bị bánh ướt để chấm, và mấy trái ớt sim dầm ra trong mắm để có một món ăn Ninh-Hòa thật đậm đà.
Các bạn chưa bao giờ ăn, tôi khuyên nên ăn thử món này. Tôi bảo đảm (I guaranty or your money back) với các bạn rằng nếu ăn rồi thì các bạn sẽ phát nghiện và sẽ tìm đến Ninh-Hòa kiếm mắm ruột cá bò và bánh ướt Xóm Rượu: hương vị quê hương không đâu ngon bằng!

  Nguyễn Văn Thành
Tháng 1, 2003

"Mắm ruột mà quệt cà giòn..."

Nha Trang chiều cuối năm, trời se lạnh, gió hanh hao. Người bạn hít hà: “Trời này mà có chén mắm ruột ăn với cơm nguội thì tuyệt!”. Mới vào miền Trung, tôi lơ ngơ chẳng hiểu đó là loại mắm gì?

Chúng tôi về thị xã Ninh Hòa đúng ngày trời se sắt gió. Bụng cồn cào đói bởi đã quá trưa, chúng tôi ghé vào nhà dì đứa bạn xin đỡ bữa cơm. Chỉ mâm cơm có chén mắm nâu sậm, quánh đặc, mùi ngai ngái cùng đĩa cà non cắt miếng, rổ rau sống, bà dì nói: “Quá buổi chợ rồi, mấy đứa ăn tạm nghen”. Tôi lấy cơm và chút mắm, miếng đầu tiên, trong miệng thấy nhân nhẩn đắng. Miếng tiếp theo, vị đắng dịu dần, rồi hòa trong vị ngòn ngọt, beo béo, mặn mòi của mắm, thịt, đường, thêm chút cay tê của trái ớt xiêm xanh... Tôi mê mải “đánh cấp tập” hai chén. Sau đó, hỏi ra mới biết, món mắm nâu sậm, quánh đặc, mùi ngai ngái là mắm ruột, và tôi nghe bà dì ngâm nga: “Mắm ruột mà quệt cà giòn/Ăn hoài ăn hủy cũng còn muốn ăn”.  

Từng nghe qua tên mắm nước, mắm nêm, mắm ruốc, mắm rươi, mắm cua, mắm tôm..., nhưng mắm ruột thì tôi chưa từng biết. Bà dì giải thích: “Mắm ruột làm bằng ruột cá”. Cá ngừ, cá ồ, cá bò... đều làm được, nhưng ngon nhất là ruột cá ngừ. Đây là món khoái khẩu của người dân các tỉnh: Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa. Bạn tôi cười bảo: “Ngày Tết, ngốn mấy món bánh tét, chả lụa, tai heo ngâm giấm hoài cũng ngán, nên thèm mắm ruột dữ lắm!”.


Mắm ruột rất đặc biệt, bởi sau khi ướp muối đến khi chua (chín), để ăn được, phải cho qua lửa. Với những người khoái mắm ruột, cái mùi ngai ngái từ hũ mắm nâu kít đó lại là mùi thơm nức mũi, nhất là sau khi mắm được kho liu riu trong dầu nóng phi tỏi cùng thịt ba chỉ, đường, bột ngọt, tiêu khoảng nửa giờ. Khi nào nghe đáy niêu nổ lụp bụp những tiếng nhỏ (từ những bong bóng nâu vàng của mắm vỡ bung ra) và mùi thơm dần lan tỏa là mắm ruột đã sền sệt, thấm đẫm. Tất nhiên, mắm ruột ngon một phần còn do ruột loại cá đem ướp phải tươi nguyên. Bộ ruột cá làm sạch, khía ra rồi cạo sạch nhớt bên trong, sau đó cắt nhỏ và trộn với muối hột theo tỷ lệ nhất định, cho vào hũ đậy kín, dang nắng chừng vài ngày cho chua (chín), mỗi ngày dùng đũa đảo một lần.

Có người nói, mắm ruột ăn với cơm nguội mới đúng điệu, cũng có người lại thích ăn với cơm nóng hoặc dùng để chấm thịt luộc. Nhưng ai cũng phải thừa nhận chấm với cà giòn, thêm chút khế chua hoặc xoài sống bằm sợi thì càng tuyệt. Cắn miếng cà giòn rụm, thêm lát khế chua chua, cảm nhận rõ hơn vị mắm mằn mặn, bùi bùi, sần sật, cộng chút tê tê đầu lưỡi của trái ớt xiêm sẽ thú vị vô cùng.

Sau này, tôi mới biết, người dân miền Trung còn chấm bánh tráng nướng với mắm ruột. Tầm chiều, khi bụng bắt đầu đói, bánh tráng vừa nướng, bẻ từng miếng chấm với mắm ruột hâm nóng, cảm nhận tiếng rôm rốp của bánh tráng vỡ tan trong miệng quyện cùng vị mắm ruột, mới thấy lời bình tếu “để vào môi, trôi vào miệng” quả không ngoa. Ở Thành (huyện Diên Khánh) lại có món bánh ướt mắm ruột cũng khá độc...

Người miền Trung xa quê, trong nôn nao nỗi nhớ nhà, không khỏi nhớ vị mắm ruột bùi bùi, nồng nồng lẫn trong vị ngọt chát của cà giòn, vị chua của khế, xoài sống, vị nhân nhẩn đắng của mật cá. Không phải là “nem công, chả phượng”, nhưng cái món tưởng chừng quê mùa ấy lại đủ sức “níu kéo” bao người vội vã trở về quê sum vầy trong gia đình mỗi khi Tết đến, Xuân về.

TIỂU MAI

Lương Sơn và Mắm Ruột Kho Quẹt

Cứ mỗi lần đến tháng chín là tôi nhớ đến món mắm ruột kho quẹt. Vì sao tôi lại nhớ tháng chín và món mắm ruột kho quẹt? Thật ra câu chuyện cũng dễ hiểu vì lần đầu tôi ăn món mắm này vào tháng chín. 
 

Người Việt Nam mình có tính tiếc kiệm, (hay vì sự ảnh hưởng của thiên tai và nạn đói) nên bất cứ gì ăn được cũng không muốn bỏ. Bởi vậy nước Việt Nam mình có rất nhiều món mắm, (mà) những nước khác trên thế giới không hề có. Nào là mắm tôm, mắm cua, mắm ốc, mắm ruốc, mắm thái, mắm đu đủ, mắm mực, mắm cá, mắm cà,…vv..vv…

Trong các loại mắm, (ngoài nước mắm và mắm tôm cà pháo ra) thì món mà tôi ưa nhất là món mắm ruột kho quẹt.
Có lẽ một số người sẽ không biết và chưa bao giờ thử qua loại mắm này. Nhưng, nếu những ai đã ăn qua, (theo tôi nghĩ) thì sẽ không bao giờ quên cái mùi vị đậm đà và thơm ngon của loại mắm ruột kho. Mắm ruột được làm từ ruột cá biển, một món ăn quen thuộc của người dân Phú Yên, hay gọi nôm na là dân Nẩu.

Khi bé, có một thời gian mẹ tôi chuyển trường từ Đồng Đế (Nha Trang) ra Lương Sơn để dạy học. Để tiện việc, mẹ tôi đem chúng tôi theo. Thế là chúng tôi sống ở Lương Sơn. Lương Sơn là tên của một thị xã nhỏ nằm ven biển cách xa Nha Trang khoảng 15 km về hướng Bắc. Một thị xã phồn thịnh, mà hầu hết dân trong xã đều làm biển. Những người dân trong xã này phần đông là dân di cư từ các nơi tựu về, nhất là Phú Yên.

Lần đầu tiên tôi ăn món mắm này từ nhà một người bạn tên Phúc, cũng là dân gốc từ Phú Yên. Mắm ruột của người dân Phú Yên này làm từ ruột cá biển. Ruột cá được lấy từ cá thu, cá bò, cá dưa gan, cá chù, cá ngừ, cá ồ, tất cả đều làm món mắm ruột được cả. Sau khi mua một con cá bò chừng vài kí lô, lấy thịt ăn, còn toàn bộ lòng và ruột thì dùng để làm mắm cho đủ cả gia đình bốn người ăn một bửa cơm.

Cách làm món mắm này rất đơn giản. Cá rửa sạch, móc mang rồi khứa (cắt) một đường cách rốn cá chừng một centimet, sau đó móc toàn bộ lòng (ruột), bỏ vào hủ sành sứ, trộn đều với muối, rồi đem hong nắng. Khi hong nắng, nhớ đậy nắp, đừng cho ruồi, nhạn đậu vào. Nếu là trời nắng thì hong chừng hai đến ba ngày, trời ui ui (mưa) thì hong khoảng bốn ngày thì có thể đem kho. Thời gian hong mắm là quan trọng nhất vì nếu hong nhiều quá mắm sẽ ngầu, chỉ còn nước; còn hong chưa đủ nắng, mắm không được thắm, sẽ không ngon.

Khi kho mắm, đổ một ít dầu chỉ vừa đủ để tráng chảo. Để dầu cho nóng rồi đổ mắm vào kho. Nhớ là không nên cho thêm nước, vì có nước vào, mắm sẽ tanh. Người nào thích ăn cay, có thể bỏ ít tiêu, nếu thích ngòn ngọt, bỏ tí đường. Khi nồi mắm vừa chín tới, cả nhà sẽ nghe mùi thơm nồng nàn của mắm, mùi thơm nức mũi, đánh thức dạ dày của mọi người có mặt. Có người thích kho mắm ruột với cà dĩa (cà bát), loại cà to bằng cái dĩa, mầu xanh, có sọc (chấm) trắng.

Mắm ruột ăn với cơm, vừa đậm đà, vừa ngon miệng. Nhưng cũng không ngon bằng ăn với bánh tráng gạo nhúng nước. Mua loại bánh tráng gạo (dẻo), khi nhúng đừng nhúng bánh lâu, chỉ nhúng sơ, rồi đem quẹt với mắm ruột vừa mới kho, bảo đảm ăn một lần sẽ nhớ mãi. "Gan cá có vị bùi; cật cá lúc chưa tan thì ăn dai dai, sừng sựt như lòng trắng trứng vịt lộn; ruột và dạ dày cá vừa ngon vừa ngọt, giàu vitamin."*

Món mắm ruột kho quẹt, của người dân Phú Yên chính gốc, ăn tại Phú Yên thì tôi chưa có dịp thử qua, nhưng món mắm ruột của người ở xã Lương Sơn thì ăn thật tuyệt. Ăn lâu ngày tôi trở thành nghiện, và tự nhiên biến thành một phần tử của người dân trong xã. Ngoài vitamin ra, món mắm ruột được nhiều người suy tôn là mắm tổng hợp của các loại mắm.
Khi khí trời lạnh lạnh của những cơn mưa đầu tháng chín mà ăn cơm với mắm ruột là thật ấm bụng, ăn hết cả nồi không buồn đứng dậy. Bởi vậy người ta bảo rằng: “Khách quen thân, ruột rà, mới được chủ nhà mời ăn mắm ruột” là vậy.*

Tôi nghĩ tôi rất may mắn cho cái lần đầu tiên (tháng chín), đó được Phúc đãi ăn món bánh tráng gạo quẹt với mắm ruột, năm nào.



Địa Chỉ